HAIKU BASHŌ (1)
Róże, które wcale nie pachną
analiza
HAIKU BASHŌ (1) -
The roses which don't smell at all
złote róże!
kiedy w Uji stół do suszenia herbaty
wydziela woń
(© Lech Szeglowski)
golden roses!
when the tea-drier at Uji
emits the smell
(© Lech Szeglowski)
yamabuki ya Uji no hoiro no niou toki
山吹や宇治の焙炉の匂ふ時
やまぶきやうじのほいろのにほふとき
Genroku 4 | 元禄 4 年春 (1691 – wiosna – Bashō w wieku 47)
Genroku 4 | 元禄 4 年春 (1691 – spring – Bashō age 47)
猿蓑 Sarumino | Monkey's Raincoat | Małpa w słomianej kapocie; 1691
METRIC FORM | FORMA WERSYFIKACYJNA: 5/7/5 (17 mor |17 morae| 17 on)
KIREJI: や ya
KIGO: 山吹 やまぶき yamabuki (Kerria japonica): złotlin japoński | WIOSNA | Japanese marigold bush | SPRING
KANJI EXPLANATION | OBJAŚNIENIA KANJI
山吹
czytanie: やまぶき yamabuki
znaczenie: [rzecz.] dosłownie: 'górski oddech'; górska róża; złotlin japoński, zw. japońską złotą różą (o bardzo jaskrawych żółtych kwiatach)
reading: やまぶき yamabuki
meaning: [noun] Japanese marigold bush; yellow mountain rose
や
czytanie: ya
znaczenie: [partykuła] partykuła modalna, emfaza; w haiku niesemantyczna i pełni funkcję kireji ('mory ucinającej')
Funkcja ‘kireji’ jest bardzo trudna do określenia czy sprecyzowania i nie jest łatwe znalezienie jej ekwiwalentu w j. polskim. ‘Ya’ może pełnić rolę wykrzyknienia (ach!, och!), może także podkreślać zaskoczenie (tak, a tak, ano, jak, jakże). W tłumaczeniach można zastąpić 'ya' wykrzyknikiem (!) lub wielokropkiem (...), często ‘kireji’ “tłumaczone” jest również za pomocą myślnika. W haiku ‘ya’ kreuje nową przestrzeń – zmienia kontinuum czasowo-przestrzenne.
reading: ya
meaning: [particle] modal, emphatic particle; exclamatory particle; in haiku ‘ya’ as kireji changes a space-time continuum
宇治
czytanie: うじ Uji
znaczenie: [rzecz., nazwa własna] miasto 15 km na płd od Kioto w kierunku Nara nad rzeką Uji, słynne z uprawy (od XIV w.) wysokiej jakości zielonej herbaty i górskich róż.
うじ jako zapis fonetyczny (uji) denotuje: 'pochodzenie', 'klan', 'ród', 'rodowód', 'nazwisko rodowe'; autonomiczne grupy plemienne w Japonii w III w.
Uji cha 宇治茶 herbata z Uji
Sencha 煎茶 (手揉み 茶 Temomi cha – ręcznie rolowana herbata) – rodzaj jap. zielonej herbaty uprawianej w pełnym słońcu (przygotowywana bez mielenia liści posiadająca kształt igiełek)
Gyokuro 玉 露 (手揉み 茶 Temomi cha – ręcznie rolowana herbata) – rodzaj jap. zielonej herbaty uprawianej w cieniu (z najmłodszych listków i z innych szczepów herbacianych niż Sencha)
Matcha 抹茶 – jap. sproszkowana zielona herbata, używana w ceremonii picia herbaty (cha no yu)
Hōjicha 焙じ茶 rodzaj jap. zielonej herbaty prażonej na węglu drzewnym
reading: Uji
meaning: [proper noun] a city on the southern outskirts of the city of Kyoto, famous for both its hidden plantations and the quality of its green tea (Uji cha 宇治茶), and its yamabuki
の
czytanie: no
znaczenie: partykuła] często pełni funkcję dopełniacza, forma dzierżawcza rzeczownika (kogo? czego? / czyj? czyja? czyje?), ale lepiej jeśli zdefiniujemy tę partykułę jako określającą (przydawkową), atrybutywną relację między dwoma słowami (wyrażeniami) niż tylko relację dzierżawczą
A の B – – A modyfikuje w jakiś sposób modyfikuje w jakiś sposób B
tu: Uji no’ – ‘w Uji’
reading: no
meaning: [particle] possessive particle – English of or 's; but has a wider range of uses than just a possessive particle
A の B – – A modifies in some way modifies in some way B
‘Uji no’ – ‘at Uji', 'from Uji' or 'in Uji', 'of Uji' or 'Uji's'
焙炉
czytanie: ほいろ hoiro
znaczenie: [rzecz.] tradycyjne stanowisko pracy dawnych plantatorów herbaty; rodzaj podgrzewanego stołu roboczego (pewnego rodzaju 'stół-suszarka'; 'stół-piekarnik'), na którym odbywał się ręczny proces przygotowywania herbaty
Proces na stole hoiro obejmował wystawianie liści herbaty na działanie pary wodnej, rolowanie (ręczne ugniatanie i wykręcanie), formowanie ich na kształt “igiełek” oraz suszenie liści przesuwanych po takim stole, który był podgrzewany od dołu (dawniej węglem, dziś – gazem lub prądem). Podczas tego procesu liście wydzielały bardzo przyjemny aromat.
手揉み 茶 Temomi cha – ręcznie ugniatana, rolowana herbata
reading: ほいろ hoiro
meaning: [noun] a traditional heated table for tea rolling and drying (a stove set under); some kind of roaster, oven, kiln or drier
焙炉 hoiro – stół do suszenia oraz ręcznego ugniatania i rolowania liści herbaty (https://1.bp.blogspot.com/hoiropaper.JPG)宇治 の 焙炉
czytanie:うじ の ほいろ Uji no hoiro
'no’ łączy ‘Uji’ z ‘hoiro’ i możemy przetłumaczyć to wyrażenie jako ‘hoiro (stół do suszenia herbaty) w Uji' の
czytanie: no 匂ふ | 匂う
(kanji wymyślone w Japonii tzw. ‘kokuji’)
czytanie: にほふ niou (にほふ niou, dawna pisownia) 焙炉の匂ふ
czytanie: ほいろ の にほふ hoiro no niou 時
czytanie: とき toki
reading: とき toki 焙炉の匂ふ時
czytanie: ほいろのにほふとき hoiro no niou toki ANALIZA | ANALYSIS
yamabuki ya / Uji no hoiro no / niou toki
山吹や / 宇治の焙炉の / 匂ふ時
Na gruncie j. polskiego funkcjonuje przekład tego haiku dokonany przez Ninę Dzierżawską.
A jaka jest zdolność polskiego czytelnika do konkretyzacji wiersza dokonywanej na podstawie tego tłumaczenia? Jest znikoma, a prawdopodobnie całkowicie utracona.
Jeśli przyjmiemy, że proces odbioru tekstu poetyckiego przebiega etapami, i że każdy etap jest warunkiem koniecznym:
odczyt→dekodowanie→interpretacja
to rozpatrywany przekład jest nieadekwatnym rozkodowaniem haiku.
Kwiaty yamabuki są nieodłączną częścią japońskiej liryki i kojarzą się z dawną poezją dworską oraz estetyką waka; reprezentowały również istniejącą od dawna tradycję rengi. Owo zmetaforyzowane i nasiąknięte elegancją słowo – dosłownie: 'górski oddech' – możemy znaleźć w klasycznych dziełach takich jak Man’yōshū (Zbiór dziesięciu tysięcy liści) czy Genji monogatari (Opowieść o Genjim). Jako ciekawostkę można dodać i to, że już od czasów antycznych wzór yamabuki był umieszczany na odwrotnej stronie lustra.
Bliski związek yamabuki (które, co ważne, nie pachną) ze stołem hoiro widać również w planie wyrażania, czyli zewnętrznej warstwie graficznej. Chodzi o kanji 匂 [niou にほふ], które łączy poprzez swoją wieloznaczność 'blask' i 'lśnienie' kwiatów yamabuki z 'zapachem' liści herbaty na stole hoiro.
Występujące w haiku trzy rzeczowniki: yamabuki, Uji oraz hoiro powinniśmy potraktować jako punkty na osi czasowo-przestrzennej.
YAMABUKI
UJI
HOIRO
UTAMAKURA 歌枕 [dosłownie: 'poetycka poduszka']
Typ środka artystycznego w japońskiej literaturze, rodzaj toponimu. Owa figura stylistyczna to przeważnie nazwa miejsca lub określenie różnych cech mające zdolność przenoszenia konotacji związanymi z tym geograficznym miejscem, które rozsławiono w dawnej, średniowiecznej liryce japońskiej. Takie słynne miejsca są również nazywane meisho 名所.
Znanym leksykonem „poetyckich poduszek” jest na przykład skompilowany w XIV w. zbiór Utamakura nayose 歌枕名寄 zawierający około 7000 wierszy (począwszy od antologii Man’yōshū aż po ówczesne tzw. cesarskie zbiory poetyckie), które zawierały nazwy słynnych miejsc.
Utamakura to szeroko stosowany werbalny wehikuł aluzyjności, który prowadzi intertekstualny dialog pomiędzy indywidualnym i jednostkowym wierszem a szeroko rozumianą tradycją. Posłużenie się określoną utamakurą sugeruje japońskiemu czytelnikowi zatem pewną treść oraz wytwarza pole konotacyjne przywołując atrybuty danego historyczno-geograficznego miejsca.
Potencjał semantyczny utamakury jaką jest nazwa miejscowości Uji:
Bez komentarza wyjaśniającego, dotyczącego hoiro jako hypotypozy, która – jak pisze Rozalia Słodczyk w swoim artykule Hypotypoza – zapoznana figura na mapie relacji werbalno-wizualnych, 2018 – jest „jedną z retorycznych figur unaoczniających, służącą plastycznemu i silnie oddziałującemu na widza [...] przedstawieniu rzeczy, osób i zdarzeń za pomocą słowa”, polski czytelnik traci możliwość 'ujrzenia' werbalnej reprezentacji wizualnej. Z kolei bez określenia relacji między utamakurą a zestawionym z nią potencjałem semantycznym Uji, czytelnik spoza kręgu kulturowego Japonii stoi bezradny w obliczu zrozumienia funkcji, jaką pełni w analizowanym haiku słowo Uji.
Zastosowane w nim kireji ya, oddzielające yamabuki od drugiej części haiku, wnosi radykalne cięcie – zachodzi zmiana perspektywy czasowo-przestrzennej. Wyraźnie widać jak posłużenie się kireji ya buduje przestrzeń; zauważmy, że yamabuki – właśnie dzięki ya – są oddzielone od Uji. To nie tam kwitną róże, to zapach herbaty unosi się w Uji. Dzięki temu podkreślona została rozległość przestrzeni.
Bashō dokonał w ten sposób porównania przeszłości-historii – yamabuki – z teraźniejszością – hoiro. Uji natomiast należy równocześnie do tych dwóch porządków czasowych: jest Uji – historia reprezentowana w utamakurze i jej wyjątkowym potencjale semantycznym, jest i Uji – teraźniejszość jako miejsce rzeczywistej obecności z perspektywy tekstu. Użycie słowa yamabuki, które jest bezpośrednim odwołaniem do rejestru poezji dworskiej, oraz nazwy Uji przywołuje atmosferę średniowiecza. Posłużenie się Uji (w roli utamakury) wraz z jej etymologią warunkuje możliwy sposób odczytania haiku: jako porównanie i skontrastowanie średniowiecznego rodu czy klanu z plantatorem herbaty pracującym przy stole hoiro. Co więcej, dodatkowy, niezwykły kontrast pojawia się i tu: yamabuki nie wiadomo w jakim miejscu rosnące, będące w pełnym rozkwicie, kwiaty które nie wydzielają zapachu, gdy tymczasem w Uji rozkwita na stole hoiro zapach już suszonych liści zielonej herbaty. Bashō skoncentrował się na związku czasowym, który uwypukla zaimek przysłowny 'kiedy'.
Jak widzimy, całościowa struktura semantyczna yamabuki, Uji oraz hoiro jest niedostępna polskiemu odbiorcy, który nie jest w stanie odkryć wszystkich asocjacji semantycznych bez dodatkowych komentarzy czy też przypisów.
W tym momencie wypada przedstawić aspekt teraźniejszości w haiku. Uji i niedokreślony punkt na osi czasu nie reprezentują teraźniejszości poety, do porządku „tu i teraz” należy jedynie akt pisania, czyli Iga Ueno w 1691 r. Czy Bashō był wówczas w Uji? Oczywiście, że nie. Czy kiedykolwiek tam bywał? Prawdopodobnie tak, być może wielokrotnie przechodził przez Uji, kiedy wędrował z Iga Ueno do Kioto. To wtedy mógł widzieć plantatora herbaty pracującego nad stołem hoiro i poczuć aromat herbaty.
Obdarzeni już pewną wiedzą powróćmy do tłumaczenia Niny Dzierżawskiej i przyjrzyjmy się trzem wersom.
yamabuki ya / Uji no hoiro no / niou toki
górskie róże!
wers 1
„górskie róże!”
– znaczącym atrybutem yamabuki jest ich kolor, przydawka 'górskie' nie ewokuje blasku, brak koloru gubi ważne wewnętrzne napięcie semantyczne (vide: 'niou' – to 'blask' jak i 'zapach');
wers 2
„dla suszarni w Uji”
– zrezygnowanie z odniesienia do herbaty powoduje, że haiku diametralnie zmienia swoje znaczenie;
wers 3
„pachnąca pora”
– Bashō położył akcent na związek czasowy 'kiedy' / 'w czasie kiedy', a nie na określenie czasu.
Reasumując, przekład haiku w formie
A skoro już konkretyzacja przetłumaczonego haiku – w przypadku polskiego odbiorcy – poniosła fiasko, odpowiedź na pytanie, czy moja próba przekładu spełnia swój cel, należy już tylko do niego.
złote róże!
A oto haiga Bashō z tym haiku:
-------------------------
|