HAIKU BASHŌ - Róże, które wcale nie pachną | HAIKU BASHŌ - The roses which don't smell at all

 

HAIKU BASHŌ (1)
Róże, które wcale nie pachną

analiza

HAIKU BASHŌ (1) -
The roses which don't smell at all

złote róże!
kiedy w Uji stół do suszenia herbaty
wydziela woń

(© Lech Szeglowski)

golden roses!
when the tea-drier at Uji
emits the smell

(© Lech Szeglowski)

yamabuki ya Uji no hoiro no niou toki
山吹や宇治の焙炉の匂ふ時
やまぶきやうじのほいろのにほふとき
Genroku 4 | 元禄 4 年春 (1691 – wiosna – Bashō w wieku 47)
Genroku 4 | 元禄 4 年春 (1691 – spring – Bashō age 47)
猿蓑 Sarumino | Monkey's Raincoat | Małpa w słomianej kapocie; 1691

METRIC FORM | FORMA WERSYFIKACYJNA: 5/7/5 (17 mor |17 morae| 17 on)
KIREJI: や ya
KIGO: 山吹 やまぶき yamabuki (Kerria japonica): złotlin japoński | WIOSNA | Japanese marigold bush | SPRING

KANJI EXPLANATION | OBJAŚNIENIA KANJI

山吹

czytanie: やまぶき yamabuki
znaczenie: [rzecz.] dosłownie: 'górski oddech'; górska róża; złotlin japoński, zw. japońską złotą różą (o bardzo jaskrawych żółtych kwiatach)

reading: やまぶき yamabuki
meaning: [noun] Japanese marigold bush; yellow mountain rose

や

czytanie: ya
znaczenie: [partykuła] partykuła modalna, emfaza; w haiku niesemantyczna i pełni funkcję kireji ('mory ucinającej')

Funkcja ‘kireji’ jest bardzo trudna do określenia czy sprecyzowania i nie jest łatwe znalezienie jej ekwiwalentu w j. polskim. ‘Ya’ może pełnić rolę wykrzyknienia (ach!, och!), może także podkreślać zaskoczenie (tak, a tak, ano, jak, jakże). W tłumaczeniach można zastąpić 'ya' wykrzyknikiem (!) lub wielokropkiem (...), często ‘kireji’ “tłumaczone” jest również za pomocą myślnika. W haiku ‘ya’ kreuje nową przestrzeń – zmienia kontinuum czasowo-przestrzenne.

reading: ya
meaning: [particle] modal, emphatic particle; exclamatory particle; in haiku ‘ya’ as kireji changes a space-time continuum

宇治

czytanie: うじ Uji
znaczenie: [rzecz., nazwa własna] miasto 15 km na płd od Kioto w kierunku Nara nad rzeką Uji, słynne z uprawy (od XIV w.) wysokiej jakości zielonej herbaty i górskich róż.
うじ jako zapis fonetyczny (uji) denotuje: 'pochodzenie', 'klan', 'ród', 'rodowód', 'nazwisko rodowe'; autonomiczne grupy plemienne w Japonii w III w.

Uji cha 宇治茶 herbata z Uji

Sencha 煎茶 (手揉み 茶 Temomi cha – ręcznie rolowana herbata) – rodzaj jap. zielonej herbaty uprawianej w pełnym słońcu (przygotowywana bez mielenia liści posiadająca kształt igiełek)
Gyokuro 玉 露 (手揉み 茶 Temomi cha – ręcznie rolowana herbata) – rodzaj jap. zielonej herbaty uprawianej w cieniu (z najmłodszych listków i z innych szczepów herbacianych niż Sencha)
Matcha 抹茶 – jap. sproszkowana zielona herbata, używana w ceremonii picia herbaty (cha no yu)
Hōjicha 焙じ茶 rodzaj jap. zielonej herbaty prażonej na węglu drzewnym

reading: Uji
meaning: [proper noun] a city on the southern outskirts of the city of Kyoto, famous for both its hidden plantations and the quality of its green tea (Uji cha 宇治茶), and its yamabuki

の

czytanie: no
znaczenie: partykuła] często pełni funkcję dopełniacza, forma dzierżawcza rzeczownika (kogo? czego? / czyj? czyja? czyje?), ale lepiej jeśli zdefiniujemy tę partykułę jako określającą (przydawkową), atrybutywną relację między dwoma słowami (wyrażeniami) niż tylko relację dzierżawczą

A の B – – A modyfikuje w jakiś sposób modyfikuje w jakiś sposób B
tu: Uji no’ – ‘w Uji’

reading: no
meaning: [particle] possessive particle – English of or 's; but has a wider range of uses than just a possessive particle

A の B – – A modifies in some way modifies in some way B
‘Uji no’ – ‘at Uji', 'from Uji' or 'in Uji', 'of Uji' or 'Uji's'

焙炉

czytanie: ほいろ hoiro
znaczenie: [rzecz.] tradycyjne stanowisko pracy dawnych plantatorów herbaty; rodzaj podgrzewanego stołu roboczego (pewnego rodzaju 'stół-suszarka'; 'stół-piekarnik'), na którym odbywał się ręczny proces przygotowywania herbaty

Proces na stole hoiro obejmował wystawianie liści herbaty na działanie pary wodnej, rolowanie (ręczne ugniatanie i wykręcanie), formowanie ich na kształt “igiełek” oraz suszenie liści przesuwanych po takim stole, który był podgrzewany od dołu (dawniej węglem, dziś – gazem lub prądem). Podczas tego procesu liście wydzielały bardzo przyjemny aromat.

手揉み 茶 Temomi cha – ręcznie ugniatana, rolowana herbata

reading: ほいろ hoiro
meaning: [noun] a traditional heated table for tea rolling and drying (a stove set under); some kind of roaster, oven, kiln or drier

焙炉 hoiro – stół do suszenia oraz ręcznego ugniatania i rolowania liści herbaty (https://1.bp.blogspot.com/hoiropaper.JPG)

宇治 の 焙炉

czytanie:うじ の ほいろ Uji no hoiro
znaczenie: hoiro w Uji

'no’ łączy ‘Uji’ z ‘hoiro’ i możemy przetłumaczyć to wyrażenie jako ‘hoiro (stół do suszenia herbaty) w Uji'

reading: うじ の ほいろ Uji no hoiro
meaning: hoiro (table for tea drying) at (in) Uji

の

czytanie: no
znaczenie: [partykuła] często pełni funkcję dopełniacza, forma dzierżawcza rzeczownika (kogo? czego? / czyj? czyja? czyje?), ale lepiej jeśli zdefiniujemy tę partykułę jako określającą (przydawkową), atrybutywną relację między dwoma słowami (wyrażeniami) niż tylko relację dzierżawczą

A の B – szerzej: – szerzej: A modyfikuje w jakiś sposób modyfikuje w jakiś sposób B

‘hoiro no niou’ – ‘no’ łączy ‘hoiro’ z ‘niou’ i dosłownie możemy przetłumaczyć to wyrażenie jako ‘pachnienie stołu [hoiro]’, ale można oddać tę frazę i w ten sposób: ‘stół [hoiro] pachnie’

'niou' jest formą rentaikai 連体形 – to forma atrybutywna, prenominalna, przydawkowa, określenie rzeczowników bądź zaimków lub nominalnej formy czasownika (imiesłowy, gerund)

reading: no
meaning: [particle] possessive particle – English of or 's; but has a wider range of uses than just a possessive particle

A の B – – A modifies in some way modifies in some way B

‘hoiro no niou’ – ‘no’ connects ‘hoiro’ with ‘niou’, and literally the expression ‘hoiro no niou’ might be translated 'the smelling of the table [hoiro]', but also this wording could be fairly rendered as 'the table [hoiro] smells'

'niou' – 連体形 rentaikai form, substantival, attributive, nominal form of verb (gerund)

匂ふ | 匂う

(kanji wymyślone w Japonii tzw. ‘kokuji’)

czytanie: にほふ niou (にほふ niou, dawna pisownia)
znaczenie: [czas.] pachnieć (przyjemnie); błyszczeć, jarzyć, świecić się

'niou' jest formą rentaikai 連体形 – to forma atrybutywna, prenominalna, przydawkowa, określenie rzeczowników bądź zaimków lub nominalnej formy czasownika (imiesłowy, gerund)

reading: におう niou (historical hiragana にほふ niou)
meanings: [verb] to smell good, to be fragrant, to scent, to glow, to be bright

'niou' – 連体形 rentaikai form, attributive form of verb, nominal form of verb (gerund)

焙炉の匂ふ

czytanie: ほいろ の にほふ hoiro no niou
znaczenie: pachnienie hoiro (stołu do suszenia herbaty); pachnienie z hoiro (ze stołu do suszenia herbaty)

‘No’ łączy ‘hoiro’ z ‘niou’, w tym przypadku partykuła 'no' powoduje, że czasownik 'niou' staje się rzeczownikiem odczasownikowym (formą gerundialną): 'pachnienie'. Można również przetłumaczyć to jako zdanie: 'stół pachnie'.

'niou' jest formą rentaikai 連体形 – to forma atrybutywna, prenominalna, przydawkowa, określenie rzeczowników bądź zaimków lub nominalnej formy czasownika (imiesłowy, gerund)

reading: ほいろ の にほふ hoiro no niou
meaning: ‘no’ connects ‘hoiro’ with ‘niou’, and literally the expression ‘hoiro no niou’ might be translated 'the smelling of the hoiro', but also this wording could be fairly rendered as 'the table smells'.

'niou' – 連体形 rentaikai form, substantival, attributive, nominal form of verb (gerund)

時

czytanie: とき toki
znaczenie: [rzecz.] czas; jako zależny rzeczownik: gdy, kiedy, w czasie kiedy, podczas

reading: とき toki
meaning: [noun] time; as a subordinate noun: when, (in) time when, during

焙炉の匂ふ時

czytanie: ほいろのにほふとき hoiro no niou toki
znaczenie: dosłownie: ‘kiedy pachnienie stołu [hoiro]’, ale można ekwiwalentnie oddać to wyrażenie i w ten sposób: jako zdanie podrzędne ‘(to jest) czas, kiedy stół [hoiro] pachnie’

reading: ほいろのにほふとき hoiro no niou toki
meaning: literally ‘when the smelling of the hoiro’ (table) or ‘(it’s) time when the hoiro’ (table) smells’

ANALIZA | ANALYSIS

yamabuki ya / Uji no hoiro no / niou toki

山吹や / 宇治の焙炉の / 匂ふ時

Na gruncie j. polskiego funkcjonuje przekład tego haiku dokonany przez Ninę Dzierżawską.

górskie róże! / dla suszarni w Uji / pachnąca pora
(© Nina Dzierżawska)

Powyższe tłumaczenie, niestety, nie ukazuje polskiemu odbiorcy tego, co jest widoczne dla każdego Japończyka. Suszarnia czego? Kwiatów? Polski czytelnik jest w stanie odkodować z haiku rzeczywiście jedynie suszarnie róż. Bashō natomiast zestawił dwa obrazy – dość blisko spokrewnione: blask żółtych górskich róż z zapachem parujących liści herbaty unoszącym się znad stołu hoiro. Łączy je oczywiście wioska Uji – dziś przedmieście Kioto – słynąca tak z górskich róż, jak i ze swych herbacianych plantacji. Ujicha to niezwykle ceniona zielona herbata z okolic Uji, a ściślej mówiąc: chodzi o wyjątkowy rodzaj herbaty jakim jest Gyokuro. Wie o tym prawie każdy mieszkaniec Kraju Kwitnącej Wiśni.

A jaka jest zdolność polskiego czytelnika do konkretyzacji wiersza dokonywanej na podstawie tego tłumaczenia? Jest znikoma, a prawdopodobnie całkowicie utracona.

Jeśli przyjmiemy, że proces odbioru tekstu poetyckiego przebiega etapami, i że każdy etap jest warunkiem koniecznym:

odczyt→dekodowanie→interpretacja

to rozpatrywany przekład jest nieadekwatnym rozkodowaniem haiku.

Rozważany wiersz został skomponowany w czasie pobytu Bashō w swoim rodzinnym mieście Iga Ueno. Inspiracją dla niego był obraz yamabuki namalowany w stylu sumi-e – w rękopisie widnieje bowiem zapisek: "Na ilustracji". Zatem oglądając namalowane kwiaty, Bashō, który wkrótce miał wyruszyć do Kioto, od razu skojarzył je z wioską Uji i wiosennym zapachem liści zielonej herbaty. Jednakże polski czytelnik bez żadnego werbalnego sygnału, że chodzi tu o stół służący do suszenia herbaty, traci bezpowrotnie szansę na prawidłową interpretację haiku.

Kwiaty yamabuki są nieodłączną częścią japońskiej liryki i kojarzą się z dawną poezją dworską oraz estetyką waka; reprezentowały również istniejącą od dawna tradycję rengi. Owo zmetaforyzowane i nasiąknięte elegancją słowo – dosłownie: 'górski oddech' – możemy znaleźć w klasycznych dziełach takich jak Man’yōshū (Zbiór dziesięciu tysięcy liści) czy Genji monogatari (Opowieść o Genjim). Jako ciekawostkę można dodać i to, że już od czasów antycznych wzór yamabuki był umieszczany na odwrotnej stronie lustra.

Bliski związek yamabuki (które, co ważne, nie pachną) ze stołem hoiro widać również w planie wyrażania, czyli zewnętrznej warstwie graficznej. Chodzi o kanji 匂 [niou にほふ], które łączy poprzez swoją wieloznaczność 'blask' i 'lśnienie' kwiatów yamabuki z 'zapachem' liści herbaty na stole hoiro.

Występujące w haiku trzy rzeczowniki: yamabuki, Uji oraz hoiro powinniśmy potraktować jako punkty na osi czasowo-przestrzennej.

YAMABUKI

• ewokuje czas „historyczny” w opozycji do czasu teraźniejszego – tę rozgraniczającą funkcję sprawuje niezwykle istotne w tym przypadku kireji ya;
• jako element przeszłości nawiązuje aluzyjny dialog ze średniowieczną poezją japońską;
• przestrzeń, którą zajmuje, jest niedookreślona – to przestrzeń bezwymiarowa, niezakotwiczona do jednego miejsca – kwiaty mogą przecież rosnąć i kwitnąć w różnych miejscach;
• jako kigo informuje nas o wiośnie, o rozkwitaniu złotych róż.

UJI

• w funkcji utamakury, czyli 'poetyckiej poduszki' (wyjaśnienia dotyczące tej figury retorycznej znajdziemy niżej);
• geograficzne miejsce pełniące rolę pomostu pomiędzy przeszłością (historią) a teraźniejszością;
  * jedno z najstarszych miast w Japonii;
  * miejsce, w którym znajduje się obecnie stół hoiro (z perspektywy czasu haiku);
• 宇治 jako znak graficzny określa konkretne miejsce w przestrzeni: Uji-gawa no sato 宇治川の里 – wioska nad rzeką Uji;
• うじ jako zapis fonetyczny (uji) denotuje: 'pochodzenie', 'klan', 'ród', 'rodowód', 'nazwisko rodowe'; tym samym znaczenia te nadają mu odcień historyczności.

HOIRO

• skonkretyzowany element czasowo-przestrzenny „tu i teraz” – stół znajduje się w Uji i w teraźniejszości (z perspektywy czasu haiku);
• funkcjonuje dla japońskiego odbiorcy jako pewnego rodzaju hypotypoza (figura retoryczna obejmująca zjawisko naoczności):
  * tradycyjne stanowisko pracy dawnych plantatorów herbaty; rodzaj podgrzewanego stołu roboczego (pewnego rodzaju 'stół-suszarka'; 'stół-piekarnik'), na którym odbywał się ręczny proces przygotowywania herbaty;
  * proces na stole hoiro obejmował wystawianie liści herbaty na działanie pary wodnej, rolowanie (ręczne ugniatanie i wykręcanie), formowanie ich na kształt “igiełek” oraz suszenie liści, które były stale przesuwane po takim podgrzewanym od dołu stole, (dawniej węglem drzewnym, dziś – gazem lub prądem). Podczas tego procesu liście wydzielały bardzo przyjemny aromat.
  

UTAMAKURA 歌枕 [dosłownie: 'poetycka poduszka']

Typ środka artystycznego w japońskiej literaturze, rodzaj toponimu. Owa figura stylistyczna to przeważnie nazwa miejsca lub określenie różnych cech mające zdolność przenoszenia konotacji związanymi z tym geograficznym miejscem, które rozsławiono w dawnej, średniowiecznej liryce japońskiej. Takie słynne miejsca są również nazywane meisho 名所.

Znanym leksykonem „poetyckich poduszek” jest na przykład skompilowany w XIV w. zbiór Utamakura nayose 歌枕名寄 zawierający około 7000 wierszy (począwszy od antologii Man’yōshū aż po ówczesne tzw. cesarskie zbiory poetyckie), które zawierały nazwy słynnych miejsc.

Utamakura to szeroko stosowany werbalny wehikuł aluzyjności, który prowadzi intertekstualny dialog pomiędzy indywidualnym i jednostkowym wierszem a szeroko rozumianą tradycją. Posłużenie się określoną utamakurą sugeruje japońskiemu czytelnikowi zatem pewną treść oraz wytwarza pole konotacyjne przywołując atrybuty danego historyczno-geograficznego miejsca.

Potencjał semantyczny utamakury jaką jest nazwa miejscowości Uji:

• pałac z IV w.;
• most z VII w. – jeden z trzech najstarszych mostów w Japonii;
• świątynia buddyjska Byōdō-in z tzw. Pawilonem Feniksa (zbudowana w X w. najpierw jako rezydencja arystokratyczna rodu Fujiwara);
• Genji monogatari, 1008 (Opowieść o Genjim, 1008) – akcja ostatnich 10 rozdziałów tzw. Cykl Uji ma miejsce właśnie w tym mieście;
• najstarsza świątynia shinoistyczna Ujigami (zbudowana ok. 1060 r. na cześć cesarskiego księcia Uji no Wakiiratsuko, który popełnił samobójstwo, aby rozwiązać spór o cesarską sukcesję);
• słynne bitwy nad Uji z XII-XIII w. (wojna Gempei);
• Yorimasa Minamoto (1104–1180) – poeta, samuraj , który popełnił w Uji sepuku;
• Ashikage Yoshimitsu (1358–1408) – siogun, który promował uprawę herbaty Uji na tym terenie.

Bez komentarza wyjaśniającego, dotyczącego hoiro jako hypotypozy, która – jak pisze Rozalia Słodczyk w swoim artykule Hypotypoza – zapoznana figura na mapie relacji werbalno-wizualnych, 2018 – jest „jedną z retorycznych figur unaoczniających, służącą plastycznemu i silnie oddziałującemu na widza [...] przedstawieniu rzeczy, osób i zdarzeń za pomocą słowa”, polski czytelnik traci możliwość 'ujrzenia' werbalnej reprezentacji wizualnej. Z kolei bez określenia relacji między utamakurą a zestawionym z nią potencjałem semantycznym Uji, czytelnik spoza kręgu kulturowego Japonii stoi bezradny w obliczu zrozumienia funkcji, jaką pełni w analizowanym haiku słowo Uji.

Zastosowane w nim kireji ya, oddzielające yamabuki od drugiej części haiku, wnosi radykalne cięcie – zachodzi zmiana perspektywy czasowo-przestrzennej. Wyraźnie widać jak posłużenie się kireji ya buduje przestrzeń; zauważmy, że yamabuki – właśnie dzięki ya – są oddzielone od Uji. To nie tam kwitną róże, to zapach herbaty unosi się w Uji. Dzięki temu podkreślona została rozległość przestrzeni.

Bashō dokonał w ten sposób porównania przeszłości-historii – yamabuki – z teraźniejszością – hoiro. Uji natomiast należy równocześnie do tych dwóch porządków czasowych: jest Uji – historia reprezentowana w utamakurze i jej wyjątkowym potencjale semantycznym, jest i Uji – teraźniejszość jako miejsce rzeczywistej obecności z perspektywy tekstu. Użycie słowa yamabuki, które jest bezpośrednim odwołaniem do rejestru poezji dworskiej, oraz nazwy Uji przywołuje atmosferę średniowiecza. Posłużenie się Uji (w roli utamakury) wraz z jej etymologią warunkuje możliwy sposób odczytania haiku: jako porównanie i skontrastowanie średniowiecznego rodu czy klanu z plantatorem herbaty pracującym przy stole hoiro. Co więcej, dodatkowy, niezwykły kontrast pojawia się i tu: yamabuki nie wiadomo w jakim miejscu rosnące, będące w pełnym rozkwicie, kwiaty które nie wydzielają zapachu, gdy tymczasem w Uji rozkwita na stole hoiro zapach już suszonych liści zielonej herbaty. Bashō skoncentrował się na związku czasowym, który uwypukla zaimek przysłowny 'kiedy'.

Jak widzimy, całościowa struktura semantyczna yamabuki, Uji oraz hoiro jest niedostępna polskiemu odbiorcy, który nie jest w stanie odkryć wszystkich asocjacji semantycznych bez dodatkowych komentarzy czy też przypisów.

W tym momencie wypada przedstawić aspekt teraźniejszości w haiku. Uji i niedokreślony punkt na osi czasu nie reprezentują teraźniejszości poety, do porządku „tu i teraz” należy jedynie akt pisania, czyli Iga Ueno w 1691 r. Czy Bashō był wówczas w Uji? Oczywiście, że nie. Czy kiedykolwiek tam bywał? Prawdopodobnie tak, być może wielokrotnie przechodził przez Uji, kiedy wędrował z Iga Ueno do Kioto. To wtedy mógł widzieć plantatora herbaty pracującego nad stołem hoiro i poczuć aromat herbaty.

Przypomnijmy, że Bashō oglądał yamabuki na obrazie w Iga Ueno i nie mówi o obecności 'rzeczywistej', jest to przecież obecność 'wyimaginowana'; to zatem przykład haiku nie z bezpośredniego doświadczenia, ale haiku 'wyobrażeniowe', czy też ‘pamięciowe’.

Dość znamienną cechą rozważanego haiku, na którą chciałbym teraz zwrócić uwagę, jest zdolność pobudzenia wszystkich pięciu zmysłów czytelnika:

• wzrok – yamabuki: blask, żółty kolor róż (wizualizacja kwiatów na krzewie, które wydają się błyszczeć, złocić);
• węch – hoiro: unoszący się znad stołu aromat parującej, suszonej herbaty;
• słuch – hoiro: delikatne sugerowane bodźce jakimi są: trzask żarzących się węgielków drzewnych pod stołem, szelest oraz odgłos szurania po nim liści herbaty;
• dotyk – hoiro: ręczne formowanie na stole liści herbaty: przesypywanie, rolowanie, ugniatanie;
• smak – pamięciowe odwołanie się do smaku najlepszej herbaty z Uji – Gyokuro 玉露.

Obdarzeni już pewną wiedzą powróćmy do tłumaczenia Niny Dzierżawskiej i przyjrzyjmy się trzem wersom.

yamabuki ya / Uji no hoiro no / niou toki

górskie róże!
dla suszarni w Uji
pachnąca pora
(© Nina Dzierżawska)

wers 1

„górskie róże!”

– znaczącym atrybutem yamabuki jest ich kolor, przydawka 'górskie' nie ewokuje blasku, brak koloru gubi ważne wewnętrzne napięcie semantyczne (vide: 'niou' – to 'blask' jak i 'zapach');

wers 2

„dla suszarni w Uji”

– zrezygnowanie z odniesienia do herbaty powoduje, że haiku diametralnie zmienia swoje znaczenie;

wers 3

„pachnąca pora”

– Bashō położył akcent na związek czasowy 'kiedy' / 'w czasie kiedy', a nie na określenie czasu.

Reasumując, przekład haiku w formie

“górskie róże!
dla suszarni w Uji
pachnąca pora”

wprowadza czytelnika w błąd i to podwójnie. Po pierwsze, przekład sugeruje, że “pachnąca pora” (skądinąd udana aliteracja) odnosi się do suszarni górskich róż – taka sugestia w oryginale się nie pojawia. Po drugie, yamabuki (górskie róże) są kwiatami, które nie pachną.

A skoro już konkretyzacja przetłumaczonego haiku – w przypadku polskiego odbiorcy – poniosła fiasko, odpowiedź na pytanie, czy moja próba przekładu spełnia swój cel, należy już tylko do niego.

złote róże!
kiedy w Uji stół do suszenia herbaty
wydziela woń

(© Lech Szeglowski)

golden roses!
when the tea-drier at Uji
emits the smell

(© Lech Szeglowski)
------------------------------

A oto haiga Bashō z tym haiku:

Haiga Bashō, 1691 - yamabuki ya Uji no hoiro no niou toki

-------------------------

© Lech Szeglowski